Στο πλαίσιο του ΠΕ2 του έργου REACH , διενεργήθηκε έρευνα για την κατάσταση της υγείας των γυναικών Ρομά, προκειμένου να αποτυπωθεί η κατάσταση της πρόσβασης των γυναικών Ρομά στις δομές υγείας στην Ελλάδα. Παράλληλα, στόχος της έρευνας ήταν να εντοπίσει τις ανάγκες των επαγγελματιών κατά τη διάρκεια των επαφών τους με τους Ρομά, και ιδίως τις γυναίκες, στο πλαίσιο της εργασίας τους· καταγράφηκαν προβλήματα και προκλήσεις που αντιμετωπίζουν, η συμπεριφορά των Ρομά απέναντί τους, τα στερεότυπα των επαγγελματιών απέναντι στους Ρομά, ζητήματα επικοινωνίας, ζητήματα υγείας για τα οποία οι Ρομά προσεγγίζουν την Π.Φ.Υ. και ζητήματα για τα οποία επισκέπτονται τις κοινωνικές υπηρεσίες.
Σε ένα πρώτο στάδιο διενεργήθηκε έρευνα γραφείου, κατά την οποία χαρτογραφήθηκε το ευρωπαϊκό και εθνικό θεσμικό πλαίσιο· πραγματοποιήθηκε ανασκόπηση των ευρωπαϊκών πολιτικών/εκθέσεων/σχετικής τεκμηρίωσης και βιβλιογραφική ανασκόπηση επιστημονικών εργασιών, εκθέσεων από σημαντικούς οργανισμούς και περιοδικά σχετικά με την παροχή υγειονομικής περίθαλψης στους Ρομά. Η βιβλιογραφική ανασκόπηση αποτέλεσε τη βάση συγκρότησης τόσο των εργαλείων της έρευνας (ερωτηματολόγιο και οδηγοί συνέντευξης), όσο και της ανάπτυξης του εγχειριδίου και του εκπαιδευτικού υλικού, που θα γίνουν διαθέσιμα σε επαγγελματίες υγείας και επαγγελματίες Κέντρων Κοινότητας.
Εθνικές και διεθνείς εκθέσεις φαίνεται να συμφωνούν ότι οι Ρομά συχνά ζουν απομονωμένοι από τον γενικό πληθυσμό και αντιμετωπίζουν πολύπλευρες διακρίσεις (πρωτίστως οι γυναίκες), ιδίως στους τομείς της στέγασης, της εκπαίδευσης, της απασχόλησης και της υγείας. Η βιβλιογραφία δείχνει ότι ο ελληνικός πληθυσμός Ρομά γενικά υποφέρει από μεγάλη έκθεση σε καθοριστικούς παράγοντες για τη διαμόρφωση της υγείας, όπως λιγότερο υγιεινός τρόπος ζωής και χαμηλή πρόσβαση στις υπηρεσίες Π.Φ.Υ. Οι Ρομά τείνουν να χρησιμοποιούν υπηρεσίες υγείας λιγότερο από τον γενικό πληθυσμό λόγω αναλφαβητισμού της υγείας και πολιτισμικών διαφορών, αλλά και εξαιτίας ελλιπούς γνώσης σχετικά με τα δικαιώματά τους.
Επιπλέον, ο τρόπος πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας και συχνά οι περιοχές στις οποίες διαμένουν, διαφαίνονται ως εμπόδια στην πρόσβαση στις δομές Π.Φ.Υ. Ειδικά για τις γυναίκες Ρομά, υποστηρίζεται ότι η κατάσταση της υγείας τους είναι χειρότερη σε σύγκριση με τους ρομά άνδρες και γυναίκες στον γενικό πληθυσμό. Τα σεξουαλικά και αναπαραγωγικά προβλήματα είναι κοινά μεταξύ των γυναικών, συμπεριλαμβανομένων των πρόωρων εγκυμοσύνων, της στείρωσης, και έχει αναφερθεί ότι δεν λαμβάνουν συχνά γυναικολογικές και μαιευτικές υπηρεσίες.
Για την πρωτογενή έρευνα εφαρμόστηκε μεικτή μεθοδολογία, δηλαδή ποιοτική και ποσοτική, προκειμένου να εξεταστεί η πρόσβαση των γυναικών Ρομά στις υπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τόσο οι γυναίκες όσο και οι επαγγελματίες, αντίστοιχα.
Για την ποσοτική έρευνα δημιουργήθηκαν δύο ερωτηματολόγια (ένα για επαγγελματίες υγείας και ένα για άλλους επαγγελματίες που εξυπηρετούν Ρομά), τα οποία διανεμήθηκαν μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. 145 άτομα από όλη την Ελλάδα απάντησαν στο ερωτηματολόγιο. Το μόνο κριτήριο για τη συμμετοχή ήταν η προηγούμενη ή η τρέχουσα εμπειρία με Ρομά.
Επιπλέον, σχεδιάστηκαν οδηγοί συνεντεύξεων και πραγματοποιήθηκαν δύο διαδικτυακές, ημι-δομημένες συνεντεύξεις και δύο ομαδικά εστιασμένες συνεντεύξεις με εκπροσώπους επαγγελματιών (δηλαδή, γενικούς ιατρούς, κοινωνικούς λειτουργούς, μαίες, νοσοκόμες), το Συνήγορο του Πολίτη και εκπροσώπους Ελλήνων Διαμεσολαβητών.
Κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων, οι ερευνήτριες/ές είχαν ως στόχο να καλύψουν θέματα παρόμοια με αυτά του ερωτηματολογίου, ενώ διερεύνησαν τις απόψεις των συμμετεχουσών/όντων για τους Ρομά. Οι συμμετέχουσες/ντες στην ποιοτική έρευνα προέρχονταν από τις περιοχές της Αττικής και της Λάρισας, τόσο εξαιτίας της συγκεντρωμένης παρουσίας Ρομά κοινοτήτων στις περιοχές αυτές, όσο και της συμμετοχής των Δήμων Χαλανδρίου και Λάρισας στο πρόγραμμα REACH.
Ευρήματα ποσοτικής έρευνας
Οι περισσότεροι εκ των συμμετεχόντων που απάντησαν στο ερωτηματολόγιο ήταν κοινωνικοί λειτουργοί (22,1%) και νοσηλευτές (17,2%), ενώ η πλειοψηφία εργάζεται στα Κέντρα Κοινότητας (37,5%).
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, οι επαγγελματίες των υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής φροντίδας γνωρίζουν βασικές πληροφορίες σχετικά με τους Ρομά (για παράδειγμα, ότι οι Ρομά είναι Έλληνες υπήκοοι) και αισθάνονται αρκετά ικανοί να εξυπηρετήσουν τους Ρομά, ιδιαίτερα για ζητήματα γύρω από την προώθηση της υγείας. Αισθάνονται λιγότερο άνετα όταν συζητούν για την ενδοοικογενειακή βία και όταν αντιμετωπίζουν πολιτισμικές διαφορές. Ταυτόχρονα, οι επαγγελματίες επέδειξαν θετική στάση απέναντι στους Ρομά δηλώνοντας ότι θα τους εξυπηρετήσουν σίγουρα (83%). Ωστόσο, οι μισές/οί από αυτούς (50%) γνώριζαν ότι η διαμεσολάβηση των Ρομά είναι δωρεάν και μόνο λίγοι ήταν εξοικειωμένοι με το ρόλο και τις υπηρεσίες του Διαμεσολαβητή.
Οι συμμετέχουσες/οντες ρωτήθηκαν για τις υπηρεσίες που χρειάζονται και αναζητούν οι Ρομά όταν τις/ους επισκέπτονται. Όπως ανέφεραν, οι περισσότερες επισκέψεις ήταν για τον εμβολιασμό των παιδιών (70%) και τα οικονομικά οφέλη/επιδόματα (61%). Οι επαγγελματίες ρωτήθηκαν επίσης για τα προβλήματα που πιστεύουν ότι αντιμετωπίζουν οι Ρομά κατά την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας. Οι περισσότεροι (80%) αναγνώρισαν τον αναλφαβητισμό στην υγεία, τη δυσκολία κατανόησης του γραπτού λόγου (74%), τα γραφειοκρατικά ζητήματα και τους νομικούς κανονισμούς (61%), αλλά και τη διακοπή της περίθαλψης (56%). Τέλος, σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι επαγγελματίες όταν εξυπηρετούν Ρομά, αυτά αφορούν στις προκλήσεις στην επικοινωνία μεταξύ τους, ενώ η πλειονότητα εντόπισε τον αναλφαβητισμό των Ρομά (64%) και την έλλειψη νομικών και διοικητικών εγγράφων (54%).
Ευρήματα ποιοτικής έρευνας
Η ποιοτική έρευνα είχε ως στόχο να προσφέρει την ευκαιρία στις/ους επαγγελματίες να μοιραστούν τις απόψεις τους με τις/ους ερευνήτριες/ές του έργου και να αναλύσουν θέματα που δεν συμπεριλήφθηκαν στο ερωτηματολόγιο της ποσοτικής έρευνας. Μετά την ανάλυση των συνεντεύξεων και των ομάδων εστίασης, προέκυψαν έξι ενδιαφέρουσες θεματικές, οι οποίες συνάδουν και με τα ευρήματα της βιβλιογραφικής ανασκόπησης, αλλά παράλληλα συμπληρώνουν και τα ευρήματα της ποσοτικής έρευνας. Αναλυτικά:
- Διοικητικά έγγραφα και υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης
Οι επαγγελματίες τόνισαν το ζήτημα της έλλειψης εγγράφων ταυτοποίησης, όπως πιστοποιητικά γέννησης, αριθμός κοινωνικής ασφάλισης (ΑΜΚΑ) κ.λπ. Η έλλειψη των εγγράφων αυτών φαίνεται να προκαλεί σημαντικά προβλήματα τα οποία ταλαιπωρούν μακροπρόθεσμα το βρέφος, την οικογένεια και το προσωπικό του νοσοκομείου. Συνιστάται οι επίσημες κρατικές ενέργειες να μπορούν να επιλύσουν αυτά τα ζητήματα.
- Στερεότυπα μεταξύ επαγγελματιών και γυναικών Ρομά
Σε αντίθεση με τα ποσοτικά δεδομένα, τα ποιοτικά στοιχεία έδειξαν την ύπαρξη στερεοτύπων στις απόψεις των επαγγελματιών έναντι των Ρομά. Αν και οι επαγγελματίες αποδίδουν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις στον αναλφαβητισμό των Ρομά και στη δυσκολία τους να ανταπεξέλθουν στις οδηγίες των επαγγελματιών, οι ίδιοι/ες αναπαράγουν τα στερεότυπα μέσω της συμπεριφοράς τους.
- Πολιτισμικές διαφορές
Φαίνεται ότι υπάρχει ένα πολιτισμικό χάσμα μεταξύ επαγγελματιών και Ρομά, το οποίο έχει συνέπεια στην αποτελεσματική επικοινωνία, εμποδίζοντας την απρόσκοπτη στήριξη των Ρομά από τους επαγγελματίες και την αναπαραγωγή των στερεοτύπων, τα οποία συμβάλλουν στην ελλιπή πρόσβαση των Ρομά στις υπηρεσίες Π.Φ.Υ.
- Αντισύλληψη και οικογενειακός προγραμματισμός
Οι επαγγελματίες ανέφεραν συγκεκριμένα προβλήματα σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες Ρομά . Οι επαγγελματίες ανέφεραν ότι δεν εμπιστεύονται ότι οι γυναίκες θα ακολουθήσουν τις συμβουλές τους, ενώ τα ζητήματα εμπιστοσύνης μεταξύ επαγγελματιών και γυναικών Ρομά φαίνεται να επηρεάζουν τις μεθόδους αντισύλληψης που επιλέγουν οι τελευταίες. Ταυτόχρονα, οι γυναίκες Ρομά καταφεύγουν σε μεθόδους αντισύλληψης όπως η στείρωση, εξαιτίας τόσο της αναπαραγωγής των στερεοτύπων όσο και της ελλιπούς ενημέρωσης που λαμβάνουν αναφορικά με μεθόδους αντισύλληψης, προαγωγή της υγείας και προστασία.
- Μαιευτική και γυναικολογική παρακολούθηση και θηλασμός
Σύμφωνα με την εμπειρία των συμμετεχουσών/όντων, οι περισσότερες γυναίκες Ρομά αντιμετωπίζουν προβλήματα με την -τακτική- παρακολούθηση τους από γυναικολόγο. Από τη μια πλευρά, αυτό είναι αποτέλεσμα της δυσκολίας τους να κατανοήσουν πώς λειτουργεί το σύστημα υγείας προκειμένου να λάβουν την κατάλληλη φροντίδα. Από την άλλη, όπως παραδέχονται οι επαγγελματίες, οι Ρομά δεν λαμβάνουν κατάλληλες και ακριβείς πληροφορίες για το πως να διαχειριστούν ζητήματα όπως αυτό του θηλασμού, της διακοπής του καπνίσματος κ.ο.κ.
- Ο ρόλος της γυναίκας και η ενδυνάμωση των γυναικών Ρομά
Τέλος, ένα άλλο θέμα που προέκυψε ήταν η ανάγκη χειραφέτησης των γυναικών, ιδίως μέσω άλλων γυναικών Ρομά. Αν και οι γυναίκες φαίνεται να έχουν δευτερεύοντα ρόλο στην κοινότητα των Ρομά, αποκτούν περισσότερη κοινωνική δύναμη καθώς μεγαλώνουν. Οι γιαγιάδες, όπως παρατήρησαν και εξήγησαν οι συμμετέχουσες/ντες, έχουν επιρροή στις κόρες τους και οι τελευταίες προσπαθούν να γίνουν σαν αυτές. Στο πλαίσιο αυτό, οι γιαγιάδες, ή άλλες γυναίκες Ρομά, θα μπορούσαν να ενδυναμώσουν τα νέα κορίτσια και τα νέα, εν γένει, παιδιά για την προαγωγή της υγείας τους.
Εν κατακλείδι, φαίνεται να υπάρχει χάσμα μεταξύ των Ρομά και των επαγγελματιών υγείας και κοινωνικών υπηρεσιών. Αυτό το χάσμα φαίνεται να ενισχύεται από παράγοντες όπως ο αναλφαβητισμός υγείας, τα στερεότυπα, η έλλειψη γνώσεων σχετικά με την κουλτούρα και ιστορία των Ρομά, καθώς και οι πολιτισμικές διαφορές. Αυτό το χάσμα, αν και βαθύ, στόχος του προγράμματος REACH είναι να γεφυρωθεί μέσω των δράσεων που αναμένεται λάβουν χώρα το επόμενο διάστημα.
